Aforyzm
krótkie, zwięźle sformułowanie, zwykle jednozdaniowe, ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym. psychologicznym czy moralnym. Odznacza się zwięzłością.
Akcja
łańcuch zdarzeń zmierzających do określonego celu
Alegoria
jedna z odmian metafory. To pojedynczy motyw lub rozbudowany zespól motywów, który poza znaczeniem dosłownym i przedstawionym bezpośrednio ma jeszcze drugie-ukryte i domyślne, zwane alegorycznym.
Anachronizm
motyw zakłócający historyczna jednorodność i konsekwencje w utworze literackim.
Anafora
składniowy środek stylistyczny, polega na powtarzaniu tego samego słowa lub zwrotu na początku zdania, wersu lub strofy.
Animizacja
nadawanie przedmiotom nieożywionym cech istot żywych.
Antropomorfizacja
opisywanie zjawisk natury i kosmosu, roślin i zwierząt, tak jakby były one ludźmi lub inaczej: przypisywanie zjawiskom natury, roślinom, zwierzętom, pojęciom cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych człowiekowi.
Antyteza
łączenie skontrastowanych sensów i znaczeń w jedna, składniowo logiczna całość. Jest środkiem ekspresji.
Apostrofa
bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.
Archaizacja
świadome wprowadzenie archaizmów do utworu literackiego. Jest czynnikiem stylizacji historycznej.
Archaizm
element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który wyszedł z powszechnego użycia.
Bajka
gatunek epicki, w którym z jakiegoś zdarzenia wynika morał
Ballada
gatunek mieszany, który formalnie zaliczamy do rodzaju epickiego. Są to opowieści o tajemniczych, zagadkowych wydarzeniach, często legendarnych lub historycznych, korzysta z tradycji ludowej.
Baśń
jeden z gatunków epickich, wywodzący się z tradycji ludowej, o treści fantastycznej, w którym bohaterowie uwikłani są w walkę z silami nadprzyrodzonymi. Zło zostaje zawsze ukarane.
Didaskalia
tekst poboczny dramatu, wskazówki i objaśnienia autora dramatu lub adaptatora dotyczące realizacji scenicznej utworu. Zawierają one opisy wyglądu postaci i ich zachowania, wystroju wnętrza, miejsca akcji. Pomagają zrozumieć przebieg zdarzeń.
Dramat
jeden z trzech rodzajów literackich, przeznaczony na scenę, w którym fabuła rozwija się poprzez dialogi, monologi bohaterów.
Dramat właściwy
gatunek dramatyczny o wartkiej akcji związanej z konfliktem społecznym lub psychologicznym, z niewielka zazwyczaj liczba postaci.
Dramat romantyczny
ukształtowany w romantyzmie, swobodnie łączy elementy dramatyczne z epickimi i lirycznymi, często nawiązuje do tradycji ludowej.
Elegia
gatunek liryczny, pieśń żałobna, lamentacyjna, o treści podniosłej i poważnej, często połączonej z refleksja.
Epika
jeden z trzech rodzajów literackich, pisany wierszem lub proza, w którym narrator opowiada o fikcyjnym świecie.
Epitet
artystyczny środek poetycki, określenie rzeczownika. Może być wyrażony przymiotnikiem, przysłówkiem lub imiesłowem.
Epizod
sytuacja przedstawiona w utworze fabularnym, epickim, dramatycznym, filmowym, nie odgrywająca roli w całościowym przebiegu zdarzeń, luźno z nimi związana.
Epopeja
jeden z większych gatunków literackich, pisany wierszem, w którym losy bohaterów ukazane zostały na tle ważnych wydarzeń narodowych.
Eufemizm
wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia słowa, zwrotu, które z jakichś względów nie mogą być użyte w odpowiedzi.
Fabuła
układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego, filmowego.
Fikcja literacka
właściwość świata przedstawionego w utworze literackim polegająca na tym, ze jest on tworem wymyślonym przez autora.
Fraszka
zwykle krótki utwór liryczny o żartobliwej treści. Oparta jest najczęściej na dowcipnym pomyśle, tematyka fraszek może być różnorodna. Dotyczyć może ludzi i ich spraw, przywar i usposobienia, wartości istotnych w życiu. Cecha fraszek są elementy humoru słownego i sytuacyjnego nie brak w nich akcentów satyrycznych.Zamyka je często puenta.
Gatunek literacki
zespól reguł określających budowę poszczególnych dziel literackich i ich cechy.
Groteska
jeden ze sposobów przedstawienia świata w sztuce. Polega ona na łączeniu ze sobą sprzecznych elementów, przejaskrawianiu pewnych cech i zjawisk, na ich wyolbrzymianiu.
Hymn
uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee, wartości. Często ma charakter religijny lub patriotyczny.
Inwokacja
rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa lub patrona duchowego z prośbą o natchnienie, inspiracje twórcza.
Komedia
gatunek w obrębie dramatu, obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, zamkniętej zakończeniem pomyślnym dla bohaterów.
Legenda
gatunek epicki, opowieść z pogranicza prawdy i fantazji, zbliżony do podania, często o życiu świętych i męczenników, sięgający do tradycji ludowej.
Mit
gatunek epicki, opowieści o stworzeniu świata, bogach, herosach i ich życiu.
Narrator
fikcyjny opowiadacz w utworze epickim. Z jego opowiadania wylania się świat przedstawiony.
Neologizm
nowy wyraz, utworzony przez pisarza za pomocą istniejących w języku środków słowotwórczych. Powstaje wówczas kiedy twórca szuka nowych sposobów wyrażania treści, określania stanów emocjonalnych, sensów filozoficznych.
Nowela
utwór epicki niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji. Akcja rozwija Sie w kierunku punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygają się losy bohatera.
Oksymoron
związek frazeologiczny składający się z dwóch wyrazów, które maja przeciwstawne znaczenie. Najczęściej tworzony jest przez rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek.
Onomatopeja
wyraz lub zwrot dźwiękonaśladowczy
Opowiadanie
utwór epicki niewielkich rozmiarów o jednowątkowej fabule. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela, występują w nim postacie drugoplanowe, opisy i refleksje.
Personifikacja
nadanie przedmiotom, zjawiskom lub ideom cech ludzkich.
Parafraza
świadoma stylizacja, aluzyjne naśladowanie stylu i poetyki innego utworu literackiego, pisarza lub gatunku w sposób pozwalający rozpoznać pierwowzór.
Peryfraza
inaczej omówienie, zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu, zjawiska przez bardziej rozbudowane jej opisanie.
Pieśń
utwór poetycki najstarszy i najbardziej powszechny, związany z muzyka
Piosenka
krótki utwór poetycki z wyrazistym refrenem, wykonywany najczęściej przy akompaniamencie muzycznym.
Podanie
gatunek epicki, często utożsamiany z legenda, oparty na tradycji ludowej, łączy pierwiastki fantastyczne z prawda historyczna.
Poemat dygresyjny
gatunek epicki mieszany, powstały w romantyzmie, wyróżnia się luźną fabułą, z wieloma dygresjami.
Poemat epicki
gatunek epicki pisany wierszem, o jednowątkowej, mało rozbudowanej fabule.
Porównanie
próba opisu jakiegoś zjawiska, przedmiotu, pojęcia poprzez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska, przedmiotu, pojęcia.
Przerzutnia
przeniesienie części zdania z jednego wersu do wersu następnego.
Przypowieść
opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej lub religijnej, zawiera ponadczasowe prawdy o życiu.
Puenta
dowcipne, celne i zaskakujące sformułowanie, uwydatniające sens wypowiedzi lub utworu literackiego, stanowiące końcowy efekt.
Pytanie retoryczne
pytanie nie wymagające odpowiedzi, pytanie pozorne.
Recenzja
omówienie utworu, przedstawienia, filmu, wystawy lub innego wydarzenia kulturalnego.
Retrospekcja
cofnięcie się w przeszłość, odwołanie się do faktów.
Rota
formuła przysięgi, mogąca być również forma podawcza w liryce.
Satyra
utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska-wady i przywary ludzkie, obyczaje, grupy i stosunki społeczne postawy światopoglądowe, sposoby zachowania i mówienia.
Sentencja
zdanie zawierające ogólna myśl o charakterze moralnym lub filozoficznym.
Sonet
jeden z gatunków lirycznych, składający się z czternastu wersów, podzielonych na dwie strofy czterowersowe i dwie trzywersowe.
Strofa
zespól wersów ułożonych jako całość w obrębie utworu wierszowanego.
Średniówka
przedział wewnątrzwersowy, powtarzajacy się w kolejnych wersach, zazwyczaj po jednakowej liczbie sylab.
Tragedia
gatunek dramatyczny, oparty na konflikcie, który doprowadza do katastrofy.
Tren
gatunek liryczny o treści żałobnej, opiewający zalety i zasługi osoby zmarłej.
Uosobienie
nadanie ideom zjawiskom, przedmiotom cech ludzkich.
Watek
ciąg zdarzeń rozgrywających się wokół danej postaci, czy zagadnień.
Wers
linijka tekstu.
Wersyfikacja
budowa wiersza, zasady dotyczące sposobu istnienia wiersza.